Ψηφιακός γραμματισμός

Η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού συνυφαίνεται με την ανάπτυξη και χρήση του γραπτού λόγου. Από την εποχή της σφηνοειδούς γραφής, των ιερογλυφικών αλλά και της δικής μας Γραμμικής Β’ βασικό μέλημα των ανθρώπινων κοινωνιών υπήρξε η διάδοση της συγκεκριμένης ικανότητας μέσω συστηματικής διδασκαλίας. Το βαθύτερο νόημα του όρου γραμματισμός περικλείει αυτή ακριβώς τη δυνατότητα, τη χρήση εκ μέρους του ανθρώπου της ικανότητας ανάγνωσης και γραφής.

Με την εξέλιξη της τεχνολογίας -ειδικά τον τελευταίο αιώνα- ο παραπάνω ορισμός κρίθηκε ανεπαρκής και σταδιακά αντικαταστάθηκε ή, καλύτερα, πλαισιώθηκε από έναν νέο όρο, τον ψηφιακό γραμματισμό. Αν και παρουσιάζονται αρκετές διαφορετικές απόπειρες ορισμού του -με επιμέρους διαφοροποιήσεις- βασικό στοιχείο σε όλες αποτελεί «η ικανότητα του ατόμου να χρησιμοποιεί ψηφιακή τεχνολογία, εργαλεία επικοινωνιών και/ή δίκτυα για να προσεγγίζει, διαχειρίζεται, ολοκληρώνει, αξιολογεί και δημιουργεί πληροφορίες, ώστε να λειτουργεί στην κοινωνία της γνώσης» (International ICT Literacy Panel, 2002).

Ο παραπάνω ορισμός αν και αρκετά περιεκτικός δεν κρίνεται επαρκής και επακριβής καθώς δεν προσδιορίζει ρητά το περιεχόμενο της φράσης «η ικανότητα του ατόμου να χρησιμοποιεί ψηφιακή τεχνολογία». Για ορισμένους ανθρώπους αυτό ταυτίζεται με την αποτελεσματική χρήση ενός υπολογιστή ή ενός συγκεκριμένου πακέτου λογισμικού (Γιαννακοπούλου και Μπάτζιου, 2012). Στην πραγματικότητα, όμως, ως ψηφιακός γραμματισμός ορίζεται κάτι πολύ περισσότερο από την πρόσβαση ή την απλή χρήση ενός υπολογιστή. Είναι η συνεργασία, η ασφάλεια και η αποτελεσματική επικοινωνία. Είναι η πολιτισμική και κοινωνική συνειδητοποίηση και κατανόηση. Είναι η δημιουργικότητα (Ινστιτούτο Εκπαίδευσης της UNESCO, 2003).

Προκειμένου να καταστεί πιο κατανοητό το περιεχόμενο του όρου «ψηφιακός γραμματισμός» θα παρουσιάσουμε ορισμένα από τα βασικότερα στοιχεία, δεξιότητες και ικανότητες τις οποίες, και δια των οποίων, αναπτύσσεται. 

• Παιχνίδι: Στο πλαίσιο του ψηφιακού γραμματισμού το παιχνίδι αντιμετωπίζεται ως μέσο και μορφή επίλυσης προβλημάτων σε συνδυασμό με το ψυχαγωγικό και ενημερωτικό του χαρακτήρα. (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009)
• Κριτική σκέψη: Καθώς στην εποχή μας ο μαθητής έρχεται αντιμέτωπος με ποικίλες και συχνά αντιφατικές μεταξύ τους πηγές πληροφόρησης (internet, social media, blogs κλπ.) καλείται να αναπτύξει επαρκή κριτική ικανότητα προκειμένου να υποβάλει τα ανακαλυφθέντα στοιχεία στη βάσανο της κριτικής θεώρησης προκειμένου να καταλήξει σε ασφαλή, βέβαια και προσωπικά συμπεράσματα (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009).
• Πολιτισμική, Κοινωνική Κατανόηση και Διαπραγμάτευση: Καθώς διανύουμε την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της μετατροπής της υφηλίου σε «πλανητικό χωριό» απαιτείται από τους «ψηφιακούς ιθαγενείς» να αναπτύξουν επαρκείς ικανότητες κατανόησης του «περικείμενου», δηλ. του συνόλου των υποβοσκουσών πληροφοριών και οπτικών ανάλογα με την πηγή προέλευσης των πληροφοριών. Το άτομο οφείλει να μπορεί να διακρίνει τις διάφορες οπτικές και προοπτικές και να αντιλαμβάνεται και να ακολουθεί εναλλακτικούς κανόνες (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009).
• Συνεργατικότητα: Στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον που εξασφαλίζουν οι νέες τεχνολογίες, το άτομο καλείται να εγκαταλείψει τον απομονωτισμό που διέκρινε τον παραδοσιακό τρόπο εργασίας και να συνεργαστεί με συναδέλφους από κάθε γωνιά του πλανήτη για την επίτευξη των εργασιακών του στόχων. Στο παραπάνω πλαίσιο η συνεργατικότητα που καλλιεργεί ο ψηφιακός γραμματισμός κρίνεται επιτακτική (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009).
• Προσομοίωση:  Το ψηφιακά εγγράμματο άτομο για την καλύτερη μελέτη και επίλυση προβλημάτων καταφεύγει συχνά στη δημιουργία προσομοιώσεων με τη βοήθεια της τεχνολογίας, οι οποίες του επιτρέπουν να κατανοεί καλύτερα και να εμβαθύνει στα υπό μελέτη φαινόμενα (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009).
• Καταλληλοποίηση: Για την ευκρινέστερη παρουσίαση των εργασιακών του αποτελεσμάτων ο ψηφιακά εγγράμματος άνθρωπος επιλέγει τα κατάλληλα κάθε φορά μέσα και στοιχεία από μια πληθώρα προσφερόμενων. Έτσι ουσιαστικά αναδημιουργεί κάθε φορά το υλικό που μεταχειρίζεται (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009).
  
• Επεξεργασία και Χειρισμός Πολλαπλών Πλαισίων και Πηγών: Όπως προαναφέρθηκε, ψηφιακός γραμματισμός ορίζεται κάτι πολύ περισσότερο από την πρόσβαση ή την απλή χρήση ενός υπολογιστή. Ο σύγχρονος άνθρωπος επιβάλλεται να είναι ικανός να διακρίνει την κατάλληλη πληροφορία μέσα στο πλήθος των προσφερομένων από το διαδικτύο και, χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα εργαλεία να την ανασύρει και να την αξιοποιεί προς όφελός του (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009).
• Πλοήγηση δε διάφορα μέσα: Για την επιτυχή επίτευξη του παραπάνω στόχου θεωρείται προαπαιτούμενο προσόν η γνώση χρήσης του διαδικτύου και των διαφόρων μηχανών αναζήτησής χωρίς όμως να περιορίζεται σε αυτά, αλλά να είναι ικανός να αξιοποιεί και παραδοσιακές μεθόδους ανεύρεσης και αποδελτίωσης της γνώσης.
• Ηλεκτρονική Ασφάλεια: Καθοριστική θεωρείται η εξασφάλιση ασφαλούς περιβάλλοντος περιήγησης, ειδικά στους νέους μαθητές, καθώς η ανεξέλεγκτη περιήγηση στο διαδίκτυο τους καθιστά δυνητικά θύματα ψηφιακού εκφοβισμού, επαφής με πορνογραφικό υλικό ή με τρίτα άτομα που γνωρίζουν στο διαδίκτυο. Απαιτείται από όλους τους εμπλεκόμενους στην εκπαιδευτική διαδικασία να ενσκήψουν στο συγκεκριμένο πρόβλημα και να δημιουργήσουν «ψηφιακά ενημερωμένους και υποψιασμένους» μαθητές (Hague, C. & Payton, S. , 2010).
• Δικτύωση: Το άτομο καλείται να μετατραπεί σε βρόχο πληροφοριών καθώς μέσω έρευνας συνθέτει πληροφορίες που είναι διαθέσιμες από κάποιον (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009), αλλά στη συνέχεια και το ίδιο καθιστά τα δικά του ευρήματα και δημιουργήματα προσβάσιμα σε άλλους, χρησιμοποιώντας ποικίλα μέσα και μορφές (Bawden, 2008).
• Επικοινωνία: Οι μαθητές καλούνται να αναπτύξουν επαρκείς επικοινωνιακές ικανότητες αξιοποιώντας τις δυνατότητες που προσφέρει απλόχερα η σύγχρονη τεχνολογία (synchronous and asynchronous forms of communication). Επιβάλλεται να γνωρίζουν τα χαρακτηριστικά των διαθέσιμων τεχνολογιών και να επιλέγουν την καταλληλότερη κάθε φορά, αναλόγως με το είδος, το κοινό και το στόχο της επιδιωκόμενης επικοινωνίας (Hague, C. & Payton, S., 2010).
• Απόδοση: Η τεχνολογία παρέχει τη δυνατότητα στο άτομο να υιοθετεί διαφορετικές ταυτότητες με στόχο την ανακάλυψη και τον αυτοσχεδιασμό. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται και τα «παιχνίδια ρόλων» στα οποία οι μαθητές υποδύονται διαφορετικούς χαρακτήρες με στόχο την ψυχαγωγία αλλά και τον πειραματισμό (Jenkins, Purushotma, Weigel, Clinton & Robison, 2009).

Επίλογος

Τα παραπάνω στοιχεία χωρίς να εξαντλούν το σύνολο των καλλιεργούμενων από τον ψηφιακό γραμματισμό χαρακτηριστικών αποτελούν όμως τον πυρήνα των δεξιοτήτων τις οποίες οφείλει να κατέχει ο σύγχρονος άνθρωπος προκειμένου να εργαστεί και να διεξαγάγει τις καθημερινές του δραστηριότητες με επιτυχία. Ως σύγχρονοι εκπαιδευτικοί επιβάλλεται να τον βοηθήσουμε να τις αποκτήσει.

Βιβλιογραφία

Bawden, D. (2008). Origins and concepts of digital literacy’, in C Lankshear & M Knobel (eds), Digital literacies: concepts, policies and practices, Peter Lang Publishing, New York, pp. 17–32. Ανάκτηση από: http://sites.google.com/site/colinlankshear/DigitalLiteracies.pdf#page=19

Γιαννακοπούλου, Ε. και Μπάτζιου, Σ. (2012). Ψηφιακός Γραμματισμός ενηλίκων. Διερεύνηση ψηφιακής επάρκειας ενηλίκων. Πρακτικά Εργασιών 8ου Πανελλήνιου Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή «Τεχνολογίες της Πληροφορίας & Επικοινωνίας στην Εκπαίδευση», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Βόλος. Ανάκτηση από: https://epimorfwsh-b.wikispaces.com/file/view/%CE%A8%CE%B7%CF%86%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CF%8C%CF%82+%CE%93%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82+%CE%B5%CE%BD%CE%B7%CE%BB%CE%AF%CE%BA%CF%89%CE%BD.+%CE%94%CE%B9%CE%B5%CF%81%CE%B5%CF%8D%CE%BD%CE%B7%CF%83%CE%B7+%CF%88%CE%B7%CF%86%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE%CF%82+%CE%B5%CF%80%CE%AC%CF%81%CE%BA%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82+%CE%B5%CE%BD%CE%B7%CE%BB%CE%AF%CE%BA%CF%89%CE%BD.pdf

Hague, C &  Payton, S. (2010). FutureLab: Digital literacy across the Curriculum. Ανακτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2015 από http://www2.futurelab.org.uk/resources/documents/handbooks/digital_literacy.pdf

International ICT Literacy Panel, (2002). Digital transformation: A framework for ICT literacy (A report of the International ICT Literacy Panel) σελ. 10 (2).

Jenkins, Η.,  Purushotma, Ρ., Weigel, Μ., Clinton, Κ. & Robison, Α. (2009). Confronting the Challenges of Participatory Culture. Media Education for the 21st Century. Massachusetts Institute of Technology. Ανάκτηση από: https://mitpress.mit.edu/sites/default/files/titles/free_download/9780262513623_Confronting_the_Challenges.pdf

UNESCO. (2003). Aspects of Literacy Assessment. Topics and Ιssues from the UNESCO Expert Meeting. Paris: UNESCO. Ανάκτηση από: http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001401/140125eo.pdf