Πολυγραμματισμοί στην Εκπαίδευση

Κοιτώντας την οθόνη του κινητού ή του υπολογιστή ενός εφήβου θα διαπιστώσουμε ότι η επικοινωνία του με τους συνομηλίκους του δεν περιορίζεται στην ανταλλαγή γραπτών μηνυμάτων αλλά περιλαμβάνει εικονίδια, emoticons, εικόνες ακόμα και αρχεία ήχου. Όπως διαπιστώνουμε, λοιπόν, η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει μεταβάλει δραματικά τον επικοινωνιακό κώδικα των ατόμων θέτοντάς τον σε καινούργια πλαίσια. Σε αυτήν τη νέα κοινωνική κατάσταση ο μέχρι πρόσφατα κυρίαρχος ρόλος της γλώσσας σε θέματα επικοινωνίας περιορίζεται προς όφελος άλλων σημειωτικών τρόπων, ενώ επηρεάζεται και η σημασία του κειμένου, το οποίο από μονοτροπικό και αποκλειστικά γλωσσικό γίνεται πολυτροπικό, δηλαδή συνδυάζει ποικίλους σημειωτικούς τρόπους: γλωσσικό, οπτικό (κινούμενη ή στατική εικόνα, ψηφιακή τυπογραφία κτλ), ηχητικό κ.ά. Οι τρόποι αυτοί λειτουργούν συμπληρωματικά για την παραγωγή νοήματος με τρόπο που κανείς δεν μπορεί να κατανοήσει συνολικά το κείμενο αν περιοριστεί στην ανάγνωση μόνο του γλωσσικού μέρους (Kress, 2000· Χοντολίδου, 1999).

Αν αναλογιστούμε ότι βασικός ρόλος του σχολείου κοινωνιολογικά είναι η προετοιμασία των παιδιών για την αρμονική είσοδό τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι και η εξοικείωσή τους με αποτελεσματικές επικοινωνιακές διαδικασίες και μεθόδους, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι επιβάλλεται η ανανέωση του γλωσσικού μαθήματος προκειμένου να συμπορεύεται με τα νέα επικοινωνιακά δεδομένα. Στο πλαίσιο του παραπάνω προβληματισμού αναδύθηκε η λεγόμενη παιδαγωγική του γραμματισμού (literacy education).  Σύμφωνα με αυτήν, η γλωσσική διδασκαλία βασίζεται σε κείμενα που σχετίζονται με τη ζωή των μαθητών και νοηματοδούνται από τους ίδιους, έτσι ώστε η μάθηση να στοχεύει στην αποτελεσματική χρήση της γλώσσας. Επιβάλλεται επομένως η απομάκρυνση από τη στείρα διδασκαλία λογοτεχνικών αποσπασμάτων συγγραφέων που έζησαν σε παλαιότερες εποχές  και χρησιμοποίησαν λόγο απαρχαιωμένο πλέον και για αυτό δύσκολα αντιληπτό από τους μαθητές. Η προσπάθεια του επίσημου σχολείου να γεφυρώσει το χάσμα υιοθετώντας κείμενα από τον καθημερινό λόγο, τον τύπο (εφημερίδες και περιοδικά), το παραμύθι, το δημοτικό τραγούδι, τη λογοτεχνία, την επιστήμη, τη δοκιμιογραφία,τη διοίκηση και την τέχνη κρίνεται ανεπαρκής. Στις μέρες μας πλέον η εκρηκτική ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, η εμφάνιση του Διαδικτύου καθώς και η έκρηξη των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, που συντελέστηκε τις τελευταίες δεκαετίες, επηρέασε το λόγο και την επικοινωνία, διαμορφώνοντας νέα κειμενικά είδη, δίνοντας έμφαση στην πολυτροπικότητα των κειμένων με τη χρήση της εικόνας, των κιναισθητικών πράξεων αλλά και των πολυμέσων (Χοντολίδου 1999).

The New London Group

Σε μια προσπάθεια να προσδιοριστεί αλλά και να «αντιμετωπιστεί» η αναδυόμενη πραγματικότητα το Σεπτέμβριο του 1994 μια ομάδα δέκα επιστημόνων από όλο τον κόσμο, διαφορετικών ειδικοτήτων, ειδικών στη διδασκαλία του γραμματισμού, με διαφορετικές εθνικές και πολιτιστικές εμπειρίες και θέσεις, συναντήθηκε στην πόλη New London του New Hampshire της Αυστραλίας, για να σκεφτεί για το μέλλον της διδασκαλίας του γραμματισμού και να συζητήσει τι έπρεπε να διδαχθεί και με ποιο τρόπο μέσα σε ένα γρήγορα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Η έμφαση δόθηκε στον κόσμο που άλλαζε και στις νέες απαιτήσεις των ανθρώπων ως πολιτών σε κοινωνίες που άλλαζαν (Cope & Kalantzis, 2000).

Η ομάδα αυτή ονομάστηκε New London Group και το 1996 δημοσίευσε το πρώτο κείμενό της εισάγοντας την έννοια του πολυγραμματισμού (multiliteracies). Ακολουθώντας τα κελεύσματα των πολυγραμματισμών παραθέτουμε ένα σύντομο βίντεο, το οποίο με εύληπτο τρόπο παρουσιάζει το περιεχόμενο του νέου όρου. 

Με τον όρο που επινόησαν, θέλησαν να περιγράψουν δυο σημαντικές καταστάσεις που σχετίζονται με την πολιτισμική και κοινωνική αλλαγή του επικοινωνιακού τοπίου, δυο επιχειρήματα, όπως τα ονομάζουν. Το πρώτο επιχείρημα ασχολείται με την πολλαπλότητα των διαύλων επικοινωνίας και των μέσων ενημέρωσης, απόρροια της εξέλιξης και φύσης των νέων τεχνολογιών. Τα νέα μέσα επικοινωνίας αναδιαμορφώνουν τον τρόπο που χρησιμοποιούμε τη γλώσσα. Η επίδραση των νέων τεχνολογιών έχει ως αποτέλεσμα την ύπαρξη πολυμορφίας στα κείμενα. Το νόημα παράγεται με μορφές που είναι όλο και περισσότερο «πολυτροπικές», καθώς οι γραπτοί - γλωσσικοί τρόποι παραγωγής νοήματος συνδυάζονται με οπτικούς, ακουστικούς και χωρικούς τύπους (Cope & Kalantzis, 2000).

Προκειμένου λοιπόν το σχολείο να διατηρήσει το ρόλο του ως φορέας εκμάθησης και ανάπτυξης επικοινωνιακών δεξιοτήτων οφείλει να αναδιαμορφώσει άρδην το πρόγραμμα διδασκαλίας θέτοντας στο επίκεντρο τον μαθητή, ο οποίος πλέον δεν αντιμετωπίζεται ως παθητικός δέκτης μηνυμάτων αλλά ως συνδιαμορφωτής τους –τουλάχιστον- καθώς ο ίδιος συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση του πολυγραμματισιακού πλαισίου με το νόημα που αποδίδει στα εκάστοτε μηνύματα.

Πλέον, σύμφωνα με τους θεωρητικούς των πολυγραμματισμών, οι παραδοσιακοί όροι «γράψιμο» ή «παραγωγή λόγου» οφείλουν να αντικατασταθούν από τον νεώτερο και πλέον κατάλληλο «Σχέδιο».

Η εφαρμογή της έννοιας του Σχεδίου στη διδασκαλία της γλώσσας εξασφαλίζει αφενός την ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευομένων και αφετέρου την ενασχόληση και εσωτερίκευση ποικιλίας γλωσσικών μορφών -επομένως και νοημάτων- δύο στοιχεία που μεταθέτουν τη διδασκαλία της γλώσσας από τη μονόδρομη παρουσίαση πρότυπων γλωσσικών μορφών και τυποποιημένων νοημάτων.

Η έννοια του Σχεδίου πραγματώνεται μέσα στη σχολική τάξη κατά τη διδασκαλία με τέσσερις τομείς, η σειρά των οποίων μπορεί να αλλάζει στη διδασκαλία:

1.      Τοποθετημένη πρακτική,

2.      Ανοιχτή διδασκαλία,

3.      Κριτική πλαισίωση,

4.      Μετασχηματισμένη πρακτική.

Για να επιτευχθούν με επιτυχία τα προαναφερθέντα απαιτείται οι εκπαιδευόμενοι α) να ασχολούνται με κειμενικές ενότητες πλήρεις νοήματος, οι οποίες θα ανήκουν σε διάφορα είδη λόγου, β) το περιβάλλον διδασκαλίας να είναι πλούσιο σε γραπτά ερεθίσματα, γ) οι συνθήκες επικοινωνίας, κατά τη διάρκεια του μαθήματος, να προσομοιάζουν στο μέγιστο βαθμό τις αληθινές και δ) οι εκπαιδευόμενοι να ασχολούνται κυρίως με πολυτροπικά κείμενα, ώστε να εξοικειωθούν με τους νέους τρόπους παρουσίασης του γραπτού λόγου.

Στο βίντεο που ακολουθεί παρουσιάζονται οι στόχοι που έθεσε το Υπουργείο Παιδείας της Αυστραλίας για τη διδασκαλία των πολυγραμματισμών στους νεαρούς μαθητές. 

Για όσους ενδιαφέρονται να ενσκήψουν περισσότερο στην πρακτική πλευρά της διδασκαλίας των πολυγραμματισμών ακολουθούν ορισμένοι χρήσιμοι σύνδεσμοι:

• Πώς να διδάξετε πολυγραμματισμούς
• Πολυγραμματισμοί στο Σχολείο του 21ου αιώνα
• Η Παιδαγωγική των Πολυγραμματισμών, The New London Group

Βιβλιογραφία

Cope, B., & Kalantzis, M. (2000). Multiliteracies: Literacy Learning and the Designing of Social Futures. London: Routledge.

Kress, G. (2000). Σχεδιασμός του γλωσσικού προγράμματος σπουδών με βάση το μέλλον (Κ. Κανάκη, Μτφρ). Γλωσσικός Υπολογιστής 2 (1-2), 111-124. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Χοντολίδου, Ε. (1999). Εισαγωγή στην έννοια της πολυτροπικότητας, στο Γλωσσικός Υπολογιστής, 1 (1), 115-118. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας